ماهنامه سینمائی فیلم

کودتای 53

نگاهی تازه به کودتای ۲۸ مرداد
هالیوود ریپورتر: کودتای 53 به کارگردانی تقی امیرانی فیلمی درباره کودتای 28 مرداد است؛ فیلمی درباره سیاست‌های خارجی آمریکا و بریتانیا در دوره پس از جنگ جهانی دوم که اهمیت بسیار زیادی دارد اما خارج از ایران خیلی کم درباره آن صحبت شده است. افراد زیر 40 سال درباره ویتنام، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اروپای کمونیستی و رویداد 11 سپتامبر چیزهایی شنیده و دیده‌اند اما بی شک افراد کمی هستند که بدانند سال 1953 بریتانیا و آمریکا، دولت نخست‌وزیر منتخب مردم را سرنگون کردند و شاه گریخته از کشور را به اریکه‌ی قدرت بازگردانند. فیلم امیرانی احساساتی و بی‌باک است و از حضور مؤثر تدوینگر بزرگ سینما والتر مارچ بهره برده؛ کارگردانِ کودتای 53 کینه‌های شخصی خود را به نمایش نمی‌گذارد و به‌جای آن رشته‌ای از رمزورازها را پس از یک دهه جست‌وجو به‌تصویر کشده و حتی بیننده را مجاب می‌کند تا بررسی‌های بیش‌تری در این زمینه انجام دهد.

فیلم خوش‌ساخت است و می‌تواند علاقه‌مندان به سینمای مستند و تاریخ سیاسی را جذب کند؛ فیلم ارزش آن را دارد که بعد از نمایش در جشنواره تلوراید در چند جشنواره دیگر و شبکه‌های مختلف تلویزیونی در سراسر جهان پخش شود. ماجرای ساده اما باور نکردنی این واقعه در مرداد سال 1953 اتفاق می‌افتد؛ وینستون چرچیل، نخست وزیر بریتانیا، و دوایت آیزنهاور، رئیس جمهور آمریکا، که هر دو از برندگان جنگ جهانی دوم هستند به‌طور مخفیانه برنامه‌ریزی کردند تا محمد مصدق را که به‌عنوان نخست‌وزیر انتخاب شده بود سرنگون کنند؛ دو سال قبل‌تر از این کودتا چون او توانسته بود صنعت نفت ایران را ملی کند مجله «تایم» تصویر او را به‌عنوان مرد سال روی جلد چاپ کرد و بریتانیا ترسید که ایران تبدیل به هند دوم شود. مجله تایم در آغاز مقاله‌اش مصدق را چنین توصیف کرده است: «یکی بود، یکی نبود. در سرزمینی کوهستانی میان بغداد و دریای خاویار، نجیب‌زاده‌ای زندگی می‌کرد که پس از عمری عیب‌جویی از شیوه اداره مملکت، نخست‌وزیر شد. در عرض چند ماه، همه دنیا به گفتار، کردار، شوخی‌ها، اشک‌ها و کج خلقی‌هایش خیره شدند.» این مقاله از مصدق به‌عنوان «جورج واشنگتن ایران» نام برد و همزمان او را «جادوگر پیر، فرصت طلب و متعصب» نامید.

انگیزه چرچیل از آن‌جا سرچشمه می‌گرفت که اقتصاد کشورش در وضعیت بحرانی پس از جنگ گرفتار شده بود و با استفاده از منابع عظیم نفتی که از شریک خود ایران جمع می‌کرد می‌توانست اقتصادش را از پریشانی خارج کند. هری ترومن، سی‌و‌سومین رئیس‌جمهور آمریکا، مخالف سرسخت دخالت در امور داخلی ایران بود اما آیزنهاور، جان فاستر دالس، وزیر امور خارجه وقت، که ضد کمونیست بود و برادرش آلن دالس، رئیس سی‌آی‌ای، می‌ترسیدند ایران زیر پرچم سرخ‌ها برود. سال 1332، کرمیت روزولت نقش مهمی در هدایت شورش علیه مصدق داشت؛ با بازگشت شاه، مصدق مادام‌العمر در حبس خانگی به سر برد. ایالات متحده برای برکنار کردن دولت مصدق فقط 60 هزار دلار خرج کرد. امیرانی از منابع مختلفی استفاده کرده تا فصلی تاریک در تاریخ داخل و خارج ایران را نشان دهد؛ او مدارک و مصاحبه‌های بسیاری فراهم کرده تا سندی از دست داشتن آمریکا در کودتا پیدا کند. او همچنین تمام مصاحبه‌های تدوین نشده برنامه پایان امپراتوری که سال 1985 برای پخش از تلویزیون بریتانیا ساخته شده بود، تماشا کرد؛ به‌طور مرموزی مصاحبه‌های مامور ام‌آی۶ ، نورمن داربی‌شایر، از پایان امپراتوری پاک شده بود و امیرانی به آن دسترسی نداشت. هنگامی‌که کارگردان نسخه‌ی نوشتاری مصاحبه داربی‌شایر را پیدا می‌کند مصمم می‌شود برای ساخت اثرش رالف فاینس را جلوی دوربین ببرد تا گزارش‌هایی را بیان کند که باعث حیرت بیننده می‌شود؛ هر لحظه از این فیلم نشان می‌دهد چرا داربی‌شایر مجبور شد پنهان شود. در طول این فیلم 119 دقیقه‌ای، امیرانی تلاش می‌کند رویدادهای تاسف‌باری که باعث سقوط مصدق و روی کار آمدن شاه شد را نشان دهد. او مانند میزبانی بی‌طرف عمل می‌کند، و درحالی که اتفاق‌های بزرگ دیگری چون حضور حزب کمونیست در کشورش را به‌تصویر می‌کشد به درک و فهم بیننده احترام می‌گذارد.

کودتای 53 به موضوع اشتیاق ایالات متحده برای تغییر حکومت‌ها می‌پردازد و امیرانی این مسئله را مطرح می‌کند که اگر آمریکا ایران را به حال خود رها می‌کرد و اجازه می‌داد دموکراسی به پیش برود، امروز وضعیت خاورمیانه‌ی چگونه می‌بود، و این‌که عملی آسان و هزینه‌ای کم تضمین کننده موفقیت‌آمیز بودن تغییر حکومت نیست. امیرانی و مارچ از فیلم‌هایی دیده نشده‌ی آن دوران استفاده کردند تا تصویر یک قرن پیش ایران و میزان بالای حفر چاه برای دسترسی به نفت را نشان دهند؛ هنوز هم پس از گذشت یک قرن می‌توان اطمینان و خوشنودی را در لحن دیپلمات‌ها و ماموران بریتانیایی حس کرد.

سرانجام هفتاد‌و‌ششمین جشنواره فیلم ونیز
یک افسر و یک جاسوس هفتاد‌و‌ششمین جشنواره فیلم ونیز شنبه شب (شانزدهم شهریور) به‌پایان رسید؛ لوکرچیا مارتل امسال رئیس هیئت داوران بخش مسابقه بود و شیر طلایی یک عمر فعالیت هنری به پدرو آلمودوار و جولی اندروز داده شد. در این دوره از جشنواره فیلم‌هایی چون نامزد کامل به‌کارگردانی حیفا المنصور کارگردان زن اهل عربستان سعودی، در باب جاودانگی به کارگردانی روی آندرشون، شبکه زنبود به کارگردانی اولیویه آسایاس، مهمان افتخاری به کارگردانی آتوم اگویان، اد آسترا ساخته جیمز گری، جوکر ساخته تاد فیلیپس فیلمی درباره ریشه‌های «شخصیت ابرشرور» و خشک‌شویی به‌کارگردانی استیون سودربرگ حضور داشتند. متری شیش و نیم به کارگردانی سعید روستایی از ایران و حوا، مریم، عایشه به کارگردانی صحرا کریمی از افغانستان در بخش افق‌ها به نمایش درآمدند و در بخش کلاسیک‌های ونیز دو فیلم مستند خانه سیاه است از فروغ فرخزاد و تپه‌های مارلیک ساخته‌ی ابراهیم گلستان حضور داشتند.

به‌رغم مخالفت‌هایی که به حضور رومن پولانسکی و فیلمش در جشنواره شد، او برای افسر و جاسوس جایزه بزرگ هیئت داوران را گرفت و شیر نقره‌ای بهترین کارگردان نیز به روی آندرشون رسید. جایزه ویژه هیأت داوران به مافیا دیگر مثل سابق نیست ساخته‌ی فرانکو مارسکو داده شد، همین فیلم جایزه‌ی بهترین فیلم‌نامه را نیز گرفت. لوکا مارینلی برای بازی در مارتین ایدن و آریان آسکارید برای بازی در گلوریا موندی به‌ترتیب جایزه بهترین بازیگر مرد و بهترین بازیگر زن را دریافت کردند. در بخش افق‌ها آتلانتیس از والنتین واسیانوویچ بهترین فیلم و تئو کورت برای سفید روی سفید بهترین کارگردان شناخته شد. جایزه ویژه هیئت داوران به حکم دادگاه ساخته ریموند ریباس گوتیرس رسید و سعیم صادق برای عزیزم جایزه بهترین فیلم کوتاه را گرفت. در بخش مسابقه بین‌الملل رومن پولانسکی برای کارگردانی افسر... و در بخش افق‌ها و بخش‌های موازی تئو کورت برای سفید روی سفید جایزه فیپرشی (فدراسیون منتقدان بین‌المللی فیلم) را جداگانه دریافت کردند.

فصل دوم رقابت
ورایتی: روز جمعه برآوردهای اولیه نشان داد آن: فصل دوم در اولین هفته اکرانش حدود ۱۰۰ میلیون دلار فروش کرده است. این مبلغ تقریبا ۲۳ میلیون دلار کم‌تر از فروش هفته اول آن (۲۰۱۷) است اما از زمان اولین هفته اکران شیر شاه که با ۱۹۲ میلیون دلار آغاز شد، هیچ فیلمی نتوانسته تا به امروز هفته اولش را با ۱۰۰ میلیون آغاز کند و این افتخار نصیب آن: فصل دوم شد. با چنین فروشی آن تبدیل به اولین فیلم امسال می‌شود که دیزنی آن را تهیه نکرده و بالای ۱۰۰ میلیون دلار فروش داشته و بعد از انتقام جویان: پایان بازی، شیر شاه، داستان اسباببازی ۴، و کاپیتان مارول در رده پنجم فهرست فروش قرار می‌گیرد. سری دوم این مجموعه فیلم در ۴۵۷۰ سالن سینما اکران می‌شود و چنین گستردگی اکرانی در تاریخ فیلم‌های دارای محدودیت سنی بی‌سابقه است. سال پیش هالووین با ۷۶ میلیون دلار تبدیل به دومین فیلم ترسناک پرفروش در هفته آغازین اکران شد و آن: فصل دوم می‌تواند به‌راحتی جایگاهش را بگیرد؛ استودیوهای رقیب میدان را خالی کردند تا آن... به‌تنهایی به مسیرش ادامه دهد. فیلم براساس رمان استیون کینگ است و حوادث ۲۷ سال پس از قسمت اول رخ می‌دهند؛ اعضای باشگاه بازندگان بزرگ شده‌اند و دوباره با پنی‌وایزِ دلقک روبه‌رو می‌شوند. بازیگران شاخصی چون جیمز مکآووی، جسیکا چستین و بیل هیدر نقش‌های کلیدی فیلم را بر عهده دارند و در کنار آن‌ها عیسی مصطفی، جی رایان، جیمز رانسون و اندی بین حضور دارند؛ گری دابرمن فیلم‌نامه را نوشته و اندی موشیاتی کارگردانی را انجام داده. بیش‌تر منتقدان نقدهای مثبتی درباره فیلم نوشتند و آن... توانسته از راتن تومیتوز امتیاز 67% را کسب کند. زمان فیلم ۱۶۹ دقیقه است، ۳۴ دقیقه بیش‌تر از آن: فصل اول.

بدبیاری هنگام تجارت فیلم
ورایتی: جمعه شب در جشنواره جهانی فیلم تورنتو به‌دلیل نیاز دو تماشاگر به فوریت‌های پزشکی نمایش دو فیلم مهم برای دقایقی مختل شد. در اولین اکران جهانی آوای متال مردی غش کرد و در سالنی دیگر در دقایق پایانی نمایش پرنده سیاه بیننده‌ای به پزشک نیاز پیدا کرد و اطرافی‌ان او با فریاد درخواست کردند تا پزشکی بیاید و مرد را معاینه کند و درنتیجه نمایش فیلم حدود پنج دقیقه متوقف شد. چنین وقفه‌هایی در جشنواره‌ها نادر است؛ هر دو فیلم برای فروش بودند و خریدارانی در سالن حضور داشتند و امکان دارد این وقفه‌ها در بازاریابی دو فیلم اثر منفی گذاشته باشد. هنگام نمایش آوای متال تقریبا ۲۰ دقیقه در سالن سینما همهمه شدیدی به‌پا شد؛ کنترلچی‌ها با چراغ‌قوه به سمت مرد ازحال رفته دویدند و تماشاگران اطراف او درخواست کردند تا نمایش فیلم برای مدتی متوقف شود، اما درحالی که بیمار را از سالن خارج می‌کردند تا به بیمارستان ببرند نمایش فیلم ادامه یافت! ریز احمد در آوای متال نقش درامر ناشنوایی را بازی می‌کند؛ در فیلم از تکنیک صوتی خاصی استفاده شده تا ناشنوایی شخصیت اصلی نمایشی متفاوت داشته باشد. دلیل اصلی غش کردن تماشاگر مشخص نیست؛ بعضی از تماشاگران حدس زدند شاید استفاده از تکنیک صوتی خاص باعث‌اش بوده. داریوس ماردر، یکی از نویسندگان مکانی آن‌سوی کاج‌ها، کارگردان آوای متال است و اولیویا کوک و متیو آمالریک در آن بازی کردند. راجر میشل کارگردانی پرنده سیاه را برعهده دارد و سوزان ساراندون نقش زن بیماری را بازی می‌کند که تصمیم می‌گیرد قبل از خودکشی در آخرین روزهای زندگی‌ خانواده‌اش را دور هم جمع کند. دومین تماشاگر بیمار دقیقا در اوج مهم‌ترین بخش فیلم حالش بد شد، اطرافیان او با فریاد درخواست پزشک کردند و خواستند نمایش پرنده سیاه متوقف شود. ماموران سالن با جعبه کمک‌های اولیه وارد شدند؛ او حالش چندان بد نبود و می‌توانست به کمک آن‌ها از سالن خارج شود.