نوروز امسال با بصرفه‌ترین سیم‌کار کشور

سینمای ایران » نقد و بررسی1398/05/07


این موضوع همیشه‌تازه‌ی تاریخ!

نقد و بررسی فیلم «بهارستان، خانه‌ی ملت»

محمدسعید محصصی

 

بهارستان، خانه‌ی ملت
پژوهش‌­گر، فیلم‌­بردار، تهیه‌­کننده و کارگردان: بابک بهداد. صدابردار: علی­رضا زالی. گفتار متن: رضا نوری، بابک بهداد. گوینده‌ی گفتار متن: شهرام درخشان. رنگ‌­آمیزی و ترمیم عکس: سولماز افتخاری. توازن رنگ و نور: محمدرضا تیموری. تدوین: بابک بهداد، سولماز افتخاری. انتخاب موسیقی: بابک بهداد، گالیا مدبرنیا. برخی گویندگان شخصیت­‌های تاریخی: محمدرضا اصلانی: آیت­‌الله کاشانی. محمد تهامی‌­نژاد: سیدحسن مدرس. فرهاد ورهرام: اتابک اعظم. پیروز کلانتری: دکتر فاطمی. هوشنگ آزادی­ور: مشیرالدوله اعظم. ابراهیم مختاری: سپهبد رزم­آرا. ارد عطارپور: محمدعلی­‌شاه. ارد زند: رضاشاه. محسن استادعلی: احمدشاه. و .... . تهیه­‌شده در مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی. 76 دقیقه، سال 1397.


فیلم با نماهایی هوایی از مسجد سپه­سالار که در باد صبای آلبر لاموریس آمده آغاز می­‌شود و سپس راش­‌هایی سیاه­‌وسفید از همین مکان که متعلق به چند دهه‌ی پیش است و عکس‌­های سیاه‌­وسفید تاریخی که به سبک پیش از اختراع عکس رنگی، با جوهرهای مخصوص رنگ شده و شروع گفتار متن با یکی از جملات طلایی فیلم: «نخستین‌­بار در همین مجلس بود که فریاد ِ زنده‌­باد ملت ایران! شنیده شد.» عبارتی که تکلیف بیننده را با 75 دقیقه‌ی بعد فیلم روشن می­‌کند: در پایان فیلم برای بیننده‌­ای که تا پیش از آن آشنایی چندان اساسی­‌ای با تاریخ مشروطیت و دموکراسی ایران نداشته، میدان بهارستان دیگر یک میدان معمولی نیست؛ مکانی است که به‌­رغم عمر کوتاه­ش نسبت به عمر مثلاً چهارصدساله‌ی میدان نقش‌­جهان اصفهان، نقش بسیار پربار و تعیین‌کننده‌­تری در تاریخ ایران دارد. فیلم تلاش دارد با واخوانی خاطره‌ی میدان بهارستان از آغاز شکل‌­گیری آن به‌عنوان میدانی که مهم‌­ترین ساختمان‌­های ایران عصر مدرن را در خود جاداده، و درمیان­‌گذاشتن این خاطره با مخاطب، این میدان را به خاطره‌ی جمعی او تبدیل کند. فیلم این کار را چه­‌گونه انجام می­‌دهد؟

مهم­‌ترین کار این است که با مرور بیش از صدوسیزده سال تاریخ مشروطیت، داستانی درخور یک مستند بلند تهیه شود. برخی از تاریخ‌­ها ازجمله «تاریخ بیداری ایرانیان» اثر ناظم‌­الاسلام کرمانی واقعاً وارد فضای روایت داستانی شده‌­اند و برخی دیگر ملاط‌­های بسیار مناسبی برای داستان‌­گویی به­‌دست می­‌دهند، اما بهارستان، خانه‌ی‌ ملت کار سخت­‌تری بر دوش داشته زیرا می‌‌بایستی به‌­عنوان فیلم مستند اساس کار خود را می­‌گذاشته بر مواد استنادی سینمایی. مواد استنادی بهارستان، ... این‌هاست: فیلم‌­های آرشیوی، عکس­‌های موجود و کپی صفحات روزنامه­‌ها (که بنا به اظهار کارگردان گردآوری­‌شان چیزی نزدیک به دو سال زمان برد)، تصاویر طراحی‌شده از مقاطعی که هیچ سند تصویری در موردشان موجود نیست و معدودی نوارهای صوتی از شخصیت‌هایی که در فیلم حضور دارند. با این مواد استنادی، روایت تاریخ مهم‌­ترین میدان شهر تهران (از نظر تاریخ تحولات اجتماعی و سیاسی) در طی بیش از یک قرن، کار آسانی نمی‌­توانست بود. به همین دلیل فیلم‌­ساز به‌­کمک پژوهش کتاب­خانه‌­ای بسیار دقیق خود و مهم‌­تر از آن جدانشدن از ایده‌ی اصلی فیلم که همانا روایت کل تاریخ تحولات مرتبط با مشروطیت ایران با اتکا به اصل وحدت مکان (تمرکز دادن تمام این‌­ها بر محور جغرافیایی خود میدان بهارستان) بود؛ توانسته ساختاری پیچیده و البته باشکوه را برای این روایت تاریخی بنا کند. نخ تسبیح این عناصر متعدد این­‌هاست: گفتار متنی که کوشیده سخن ناظری موشکاف اما بی­‌طرف نسبت به این تاریخ پرفرازوفرود باشد و بازسازی سخنان مهم شخصیت­‌های تاریخی بسیاری که به شرح و فهم آن گفتار متن کمک رساند. این بخش از کار یعنی بازسازی سخنان آن شخصیت‌­ها به‌­گونه­ای که در فیلم می‌­بینیم اگر نتوان گفت نوآوری­، کاری بوده که تاکنون در سینمای مستند ما سابقه نداشته است: استفاده از صدای طبیعی مستندسازانی از همه‌ی نسل­‌های سینمای مستند ایران، ابتکاری که این هم حس را در بیننده ایجاد می­‌کند که حتا دوبله‌ی فیلم هم مستند است و افزون بر آن فیلم حاصل کار و کوشش تمام نسل‌­های مستندساز کشور است. به­‌گمان نگارنده این کار نوعی به­‌مشارکت­‌طلبیدن بیننده برای مخاطبه‌ی بیش‌­تر با فیلم معنا می‌­دهد. گفتار متن و صدای شخصیت­‌های تاریخی درواقع بیان‌­گر داستان مشروطیت در جزییات آن است و بیننده تنها شاهد گزارشی از مشروطیت ایران و مهم­‌ترین نماد آن یعنی مجلس شورای ملی نیست.

به همین دلیل گفتار متن در ترکیب با روایت شخصیت­‌های تاریخی، واجد فرازوفرودهای دراماتیک بسیاری است و حس‌­وحالی که سکانس‌‌ها و صحنه­‌های به­‌طورعمده مرکب از عکس­ و طراحی و راش­‌های تاریخی، ایجاد می­‌کنند؛ چندان کم از یک فیلم تاریخی داستانی با بازی­گران و سکانس­‌های شلوغ و دکوپاژشده ندارند. سکانس­ه‌ا با مفصل­‌بندی‌هایی که یا توسط یک جمله‌ی به‌­اصطلاح طلایی به هم مرتبط شده­‌اند، یا صدا و تصویر انجام یک ترور سیاسی و یا شلیک توپ­خانه‌ی قزاقان به مجلس و مانند این‌­ها، داستان فیلم را هرچه پرکشش‌­تر به‌­پیش می‌­برند: عبارت‌­ها و جملاتی مانند «برملاشدن این پیمان در ایران هنگامه­‌ای برپا کرد.»، «با این وصف کلم‌­فروشی در سوییس بر پادشاهی در ایران ترجیح دارد!»، «ملتی که راضی به زورگفتن شود به­‌همان طریق راضی به زورشنیدن می­‌شود!» و الی آخر علاوه بر این­‌که مخاطب را به قلب تحولات تاریخ مشروطه رهنمون می­‌کند، زیروبم‌­های داستان فیلم را هم بر او آشکار می­‌سازد. در ارتباط با این ظرایف که در جای­جای فیلم مشاهده می­‌شود باید ار این نکته هم انگشت گذارد که بدون ایده‌­پردازی و طراحی منسجم  کارگردان دست­یابی به این­‌همه اسناد معتبر که سبب غنای ساختاری گفتار و روایت شخصیت­‌های تاریخی شده، امکان­پذیر نبود؛ زیرا با توجه به فهرست بلندبالای کتاب­‌ها و اسناد و مواد تصویری آرشیوهای مربوط به مقاطع گوناگون دوران معاصر ایران که در عنوان­‌بندی فیلم آمده، مطالعه و پژوهش ژرف و گستره در جزءجزء این مقاطع تاریخ تحول و مدرنیت ایران به‌­تنهایی نمی­‌توانست راهنمای سازنده‌ی فیلم باشد. این واقعیتی است که بدون طراحی دقیق ساختار فیلم، غور در دریای اطلاعات مزبور، حتا می‌­تواند سبب گم‌­گشته‌­گی و بلاتکلیفی سازنده‌ی اثر شود.

در روند تحولات مرتبط با میدان بهارستان که از نظر زمانی تا مقطع انقلاب اسلامی را دربرمی­‌گیرد، البته اشتباه‌­هایی هم در روایت تصویری فیلم رخ می­‌دهد. ازجمله در مقطع آمدن سرلشکر ازهاری تا فرار شاه، نماهایی از مقابله‌ی مردم مسلح با عناصر رژیم نشان داده می­‌شود. درحالی­‌که در آن مقطع مقابله‌­های مسلحانه تنها محدود بود به باقی­‌مانده‌ی نیروهای سازمان­‌های چریکی سیاسی یا در یک مورد حمله‌ی گروهی از نیروهای مسلح طرف­دار انقلاب به باشگاه افسران در پادگان سلطنت­‌آباد، اما این درگیری­‌های مسلحانه در برابر مقابله‌ی مردم با دست خالی با نیروهای گارد شاهنشاهی عملاً چیزی به­‌حساب نمی­‌آمد. اما این موضوع را کسانی می‌توانند متوجه شوند که در کوران حوادث انقلاب بوده‌­اند. اما این شاید تنها نقطه‌ی ضعف در فیلم باشد که در برابر نقاط قوت بسیار فیلم چندان دیده نمی‌­شود.

خلاصه این­‌که بهارستان... یکی از مستندهای مهم سال­‌های اخیر است که در فهم از چگونه­‌گی تحول انسان معاصر ایرانی و به‌­ویژه برای نسل جوان ایران ملاطی مهم فراهم می­‌کند و نگاه تحلیلی فیلم نسبت به روی‌دادهای معاصر برای آنان که عادت دارند از ریزه­کاری­‌های بصری و صوتی مستندها فراتر بروند، کلیدهایی را هم برای درک تحولات بعدی کشور در اختیارشان می‌‌گذارد.

کانال تلگرام ماهنامه سینمایی فیلم:

https://telegram.me/filmmagazine

آرشیو

فیلم خانه ماهرخ ساخته شهرام ابراهیمی
فیلم گیج گاه کارگردان عادل تبریزی
فیلم جنگل پرتقال
fipresci
وب سایت مسعود مهرابی
با تهیه اشتراک از قدیمی‌ترین مجله ایران حمایت کنید
فیلم زاپاتا اثر دانش اقباشاوی
آموزشگاه سینمایی پرتو هنر تهران
هفدهمین جشنواره بین المللی فیلم مقاومت
گروه خدمات گردشگری آهیل
جشنواره مردمی عمار
جشنواره انا من حسین
آموزشگاه دارالفنون
سینماهای تهران


سینمای شهرستانها


آرشیوتان را کامل کنید


شماره‌های موجود


نظر شما درباره سینمای مستقل ایران چیست؟
(۳۰)

عالی
خوب
متوسط
بد

نتایج
نظرسنجی‌های قبلی

خبرنامه

به خبرنامه ماهنامه فیلم بپیوندید: