بهرام بیضایی، اندیشه‌ای که خاموش نمی‌شود

بهرام بیضایی فیلم‌نامه‌نویس، نمایش‌نامه‌نویس و کارگردان شهیر ایرانی

درگذشت بهرام بیضایی تنها فقدان یک فیلمساز یا نمایشنامه‌نویس نیست. او متفکری بود که سال‌ها فرهنگ ایرانی را به مکث و پرسشگری واداشت و بیش از خلق آثار ماندگار، شیوه‌ای از فکر کردن به جا گذاشت. میراث او تنها در آثارش خلاصه نمی‌شود. آنچه از بیضایی باقی مانده، شیوه‌ای از نگاه کردن و اندیشیدن است. او به ما آموخت که ساده نپذیریم، روایت‌های قطعی را زیر سؤال ببریم و همواره با پرسش هویت در جهانی در حال تغییر درگیر باشیم. او نحوه دیدن ما را دگرگون کرد و راه نگاه کردن را تغییر داد.

می‌توان گفت در مرکز اندیشه او، انسان قرار دارد. انسانی که هویت، حافظه و انتخاب، محور زندگی‌اش است. هر چند در نگاه بیضایی، جهان بیرونی اهمیت دارد، اما این خود انسان است که سرنوشتش را شکل می‌دهد. انسان مورد نظر او موجودی منفعل نیست. جست‌وجوگر است، با گذشته روبه‌رو می‌شود، آن را زیر سؤال می‌برد و در پی یافتن معنایی تازه برای زندگی است. تأکید بر آگاهی و انتخاب، نقطه‌ای است که اندیشه بیضایی را به فهمی مدرن از انسان نزدیک می‌کند.

بیضایی همچنین از اسطوره و سنت بهره می‌گرفت، اما آن‌ها را دست ‌نخورده و منزه رها نمی‌کرد. او اسطوره را بازسازی می‌کرد و گاه می‌شکست تا نشان دهد هویت امری ثابت و یک‌دست نیست. هویت، در نگاه او، ترکیبی است از گذشته و حال، از سنت و تجربه شخصی، ساختاری تکه‌تکه و ناتمام که همواره در حال شکل‌گیری است. از همین‌جا، نسبت بیضایی با تاریخ روشن می‌شود. او تاریخ را روایت نمی‌کرد تا آن را منزه و تغییرناپذیر جلوه دهد، بلکه آن را دوباره می‌ساخت تا حال را به چالش بکشد. تاریخ، در نگاه او، مجموعه‌ای از گسست‌ها، شکست‌ها و صداهای خاموش‌شده است. میدانی برای بازخوانی، تردید و پرسش است. به همین دلیل، حافظه و یادآوری جایگاهی محوری در اندیشه او دارند.

در چنین نگاهی، حقیقت هرگز یک‌ صدا نیست. آنچه بدیهی و طبیعی جلوه می‌کند، اغلب حاصل تکرار یک روایت مسلط و حذف روایت‌های دیگر است. بیضایی با شکستن این روایت‌ها نشان می‌دهد معنا همیشه در لایه‌های پنهان‌تر شکل می‌گیرد و تنها با پرسش‌گری می‌توان به آن نزدیک شد. این رویکرد، مخاطب را از پذیرنده‌ای منفعل به مشارکت‌کننده‌ای آگاه تبدیل می‌کند.

اکنون که بیضایی از میان ما رفته، آنچه باقی مانده فقط نام و آثار او نیست. مهم‌تر از همه، شیوه‌ای از اندیشیدن است. درسی که او به جا گذاشت هنوز زنده است: مدرن بودن یعنی درگیر بودن با خویشتن، با تاریخ و با آنچه پیش روست. یعنی پذیرفتن این‌که هویت، تاریخ و معنا هیچ‌گاه نهایی و بسته نیستند. بیضایی به ما نگفت به چه بیندیشیم ولی به ما آموخت چگونه بیندیشیم و این، ماندگارترین میراث او برای مخاطب امروز است.

[مجله فیلم]