طی سال‌های گذشته در گفت‌وگوها و نشست‌هایی که با سینماگران و مستندسازان داشته‌ام، اغلب آن‌ها معتقد بودند که آینده سینمای ایران، متعلق به سینمای مستند است. ضمن این‌که برخی معتقد بودند که چند سالی‌ست که سینمای مستند ما جلوتر و پیشگام‌تر از سینمای داستانی‌ست اما به دلیل کم توجهی به سینمای مستند در کشور و جذابیت‌ها و کارکردهای تجاری سینمای داستانی، این واقعیت مهجور مانده یا به چشم نیامده است. واقعیت این است که وقتی با نگاه آماری هم به این مساله می‌نگریم، تعداد جوایزی که سینمای مستند ما از جشنواره‌های مختلف جهان در کشورهای مختلف به‌دست آورده بیش از سینمای داستانی است. ضمن این‌که نشانه‌های جسارت و خلاقیت و پیشرو بودن در فیلم‌سازی در سینمای مستند ما بیش از سینمای داستانی بوده اما فقدان یا نقصان سازوکارهای اکران و نمایش فیلم‌های مستند موجب شده تا ارزش و جایگاه سینمای مستند ما برای مردم و افکار عمومی آشکار نشود. در همین چند سالی که به واسطه راه اندازی گروه سینمایی هنر و تجربه، امکان اکران و نمایش برخی از فیلم‌های مستند فراهم شده شاهد بودیم که وزن حرفه‌ای سینمای مستند ما چقدر است و چقدر جلوتر از سینمای داستانی ایستاده است.
با توجه به بی‌مهری‌ها و عدم حمایت‌های لازم از سینما و سینماگران مستند، به نظر می‌رسد پیش‌بینی بسیاری از منتقدان و کارشناسان درباره آینده سینمای مستند، خیلی زود به واقعیت بدل شده و همین امسال می‌توان نشانه‌های آن را در موفقیت‌هایی که سینمای مستند کسب کرده ردیابی کرد و در واقع سال 98 را سال سینمای مستند دانست. امسال برای اولین‌بار در طول تاریخ سینمای ایران یک فیلم مستند به عنوان نماینده ایران برای حضور در اسکار انتخاب و معرفی شد. انتخاب مستند درجستجوی فریده ساخته‌ی آزاده موسوی و کوروش عطایی به عنوان نماینده ایران برای اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان، اگرچه با برخی انتقادها و مخالفت‌ها همراه بود اما قابلیت و توانمندی سینمای مستند ایران را هم نشان می‌دهد که آن‌قدر وزن و اعتبار پیدا کرده که دست‌کم به عنوان یکی از نامزدهای معرفی اسکار حضور داشته باشد. البته پیش از این نیز در جستجوی فریده موفقیت‌هایی زیادی کسب کرده بود، از جمله بهترین تدوین، بهترین موسیقی، جایزه ویژه دبیر جشنواره و همچنین بهترین فیلم هنر و تجربه در یازدهمین دوره جشنواره سینما حقیقت شد و همچنین برنده بهترین موسیقی جشنواره فیلم رشد، دیپلم افتخار بهترین کارگردانی جشن مستقل سینمای مستند، بهترین فیلم مستند از آکادمی سینما سینما، تندیس بهترین صداگذاری و بهترین فیلم جشن بزرگ سینمای ایران و تندیس حافظ به عنوان بهترین فیلم مستند در نوزدهمین دوره جشن دنیای تصویر.
از سوی دیگر در هفته گذشته یک اتفاق و درخشش مهم دیگری هم برای سینمای مستند ایران رقم خورد و در سی‌ودومین جشنواره فیلم مستند آمستردام (ایدفا) که مهم‌ترین جشنواره جهانی سینمای مستند محسوب می‌شود، مهرداد اسکویی برنده جایزه بهترین کارگردانی جشنواره شد. در حالی که وی این جایزه را برای فیلم مستند سایه‌های بی‌خورشید کسب کرد، مستند خلاف جهت عقربه‌های ساعت ساخته جلال وفایی نیز در بخش نیمه بلند برنده جایزه شد و در بخش مسابقه کودکان و نوجوانان نیز جعفر نجفی با مستند ۳۰ دقیقه‌ای آشو به عنوان بهترین فیلم این بخش انتخاب شد. سایه‌های بی‌خورشید به عنوان فیلم افتتاحیه جشنواره به شدت مورد توجه و تمجید هیات داوران جشنواره قرار گرفت. آن‌ها اعلام کردند از این فیلم و سبک ارایه موضوع که اسکویی با مهارت آن را به استعاره‌ای از زندگی بدل کرده؛ تحت‌تاثیر قرار گرفته‌اند. همچنین هیات داوران افزودند: «کارگردان در این مستند، تصویرگر شخصیت‌هایی پیچیده و تراژیک است و داستان‌های تاثیرگذار آن‌ها را در حالی روایت می‌کند که مفاهیمی چون آزادی، امنیت و عشق به چالش کشیده می‌شوند.»
حضور مستند در جستجوی فریده در اسکار 2020 و افتخاری که مستند سایه‌های بی‌خورشید در ایدفا کسب کرد، موقعیت سینمای مستند ایران را بیش از بیش اعتبار و اعتلاء بخشیده است که اگر آن را در کنار جوایزه متعددی که مستندهای ایرانی در جشنواره‌های بین‌المللی به‌دست آورده‌اند قرار دهیم، بدون شک امسال را باید سال سینمای مستند ایران دانست که اگر با موفقیت و کسب جایزه در جستجوی فریده در اسکار همراه شود این عیش کامل شده و سالی ماندگار در تاریخ سینمای مستند ایران خواهد بود. تا دو هفته دیگر نیز سیزدهمین دوره جشنواره سینما حقیقت آغاز می‌شود که بر گرمی سینمای مستند خواهد افزود و چه بسا شاهد آثار درخشانی در این جشنواره باشیم. خوشبختانه در سال‌های اخیر جشنواره سینما حقیقت با استقبال بالایی از سوی علاقمندان سینمای مستند همراه می‌شود که از حیث میزان مخاطب می‌تواند با جشنواره فیلم فجر پهلو بزند. ضمن این‌که طی سال‌های اخیر مستندهای درخشان و مستندسازان با استعدادی در این جشنواره شناسایی و معرفی شدند که نشان می‌دهد پیشرفت‌های فرمی و محتوایی در سینمای مستند ما رشد چشمگیری داشته است. با این حال هنوز سینمای مستند ما به‌رغم موفقیت‌های فراوانی که در جشنواره‌های داخلی و خارجی به‌دست آورده جایگاه واقعی خود را هم در نظام سینمایی ما هم در نزد مردم و افکار عمومی به‌دست نیاورده است. این ضعف بیش از هر چیز به بخش توزیع و نمایش و اکران فیلم‌های مستند دارد که متاسفانه فاقد ساماندهی اثربخش است. وقتی مردم ما از فرصت محدودی برای تماشای مستند چه در تلویزیون چه در سینما برخوردارند نمی‌توان انتظار داشت سینمای مستند ما جایگاه واقعی خود را در سطح جامعه به‌دست آورد. جایزه‌ای که مهرداد اسکویی از جشنواره ایدفا گرفته کم از جایزه اصغر فرهادی در برلین نیست و خیلی‌ها اسکویی را فرهادی سینمای مستند ما می‌دانند اما چنان‌که شایسته و بایسته است این جایزه ارزشمند حتی در فضاهای سینمایی و رسانه‌ای مورد توجه و تقدیر قرار نگرفته است. سینمای مستند ایران از حیث تولید و محتوا و ساختار اجرایی در سطح سینمای مستند جهانی پیش می‌رود اما از حیث نمایش و اکران و بالطبع جایگاه عمومی و اجتماعی در بین مخاطبان و مردم، هم سطح با سینمای داستانی درداخل نیست و این جفای بزرگی درحق مستندسازان و سینمای مستند ماست. کاش دست‌کم از سوی صنف‌های مربوطه مثل انجمن مستندسازان خانه سینما برای تقدیر و تجلیل از مهرداد اسکویی و جایزه ارزشمندی که کسب کرده مراسمی برگزار شود و خود جامعه مستندسازان، برای حرفه و همکاران خود ارزش و اعتبار قائل شود. شاید موفقیت مستند در جستجوی فریده در اسکار امسال بتواند کمک بزرگی به نهادینه شدن فرهنگ تماشای فیلم مستند در کشور شود و بتواند افکار عمومی را متوجه قابلیت‌ها و امتیازات سینمای مستند کند. همین امسال که این فیلم به عنوان نماینده اسکار انتخاب شد، با استقبال خوبی از سوی مردم در اکران مجدد همراه شد و این نشان می‌دهد که سینمای مستند ما از توان بالایی برای جذب مخاطب برخوردار است، به شرطی که فیلم‌های مستند چنان‌که شایسته است تبلیغ و ترویج شود.
کانال تلگرام ماهنامه سینمایی فیلم:
https://telegram.me/filmmagazine
