سینمای ایران » چشم‌انداز1398/02/25


بیست‌و‌پنج سال خاطره

نگاهی به تاریخچه مجموعه‌های تلویزیونی در ماه رمضان

مازیار معاونی
میوه ممنوعه

 

از اولین مجموعه‌­ای که به عنوان یک اثر تلویزیونی ویژه ماه رمضان روی آنتن رفت بیش از بیست‌و‌پنج سال می‌گذرد. اسفند سال هفتاد‌و‌دو که هم‌زمان با ماه رمضان آن سال بود، حسن فتحی نخستین مجموعه مناسبتی را با عنوان همسایه­‌ها برای شبکه اول سیما ساخت. مجموعه‌­ای حول محور مناسبات خانوادگی و اجتماعی ساکنان یک مجتمع مسکونی که خوش‌ساخت و بالاتر از استاندارهای متوسط سریال‌های تلویزیونی آن زمان بود. آن‌گونه که از شواهد بر می­‌آید تصمیم‌گیران حوزه نمایش سیما در آن قدم اولیه، برنامه‌ی از پیش تعیین شده‌­ای برای گنجاندن یک اثر نمایشی در جدول پخش برنامه‌های ماه رمضان سالانه­‌شان نداشتند؛ در واقع این تغییر نگرش رسمی کشور نسبت به ماه رمضان و قائل شدن تفاوت رویکرد در قبال روزهای عادی و روزهای سوگواری این ماه بود که با تطبیق آن به سیاست‌های نمایشی سیما، ایده‌ی ساخت سریال­‌های مناسبتی رمضان را عملی کرد. با موفقیت همسایه‌ها (که نباید با مجموعه‌­ای به همین نام ساخته محمد حسین لطیفی اشتباه گرفته شود) این مسیر باز شد و آثار بعدی از راه رسیدند. در سال‌های دهه هفتاد سریال‌های رمضانی غالباً درام‌­های خانوادگی با پس زمینه­‌های مذهبی/ اخلاقی بودند و گذشت چند سال زمان لازم بود تا دو گروه شناخته‌­شده‌­تر مجموعه‌­ها یعنی آثار طنز و آثار ماورایی/ اخلاقی با ربودن گوی سبقت از سایر گونه‌­های نمایشی در صدر سریال‌های پربیننده این ماه تثبیت شوند.
مجموعه‌های ماه رمضان را می­‌توان از نظر میزان ماندگاری و محبوبیت نزد مخاطبان به دسته‌­های مختلفی نقسیم کرد. آن‌هایی که در هر دو جنبه موفق بودند، گروهی که در زمان خود به توفیق‌هایی دست یافتند ولی در گذر زمان ماندگار نشدند و سرانجام گروهی که از هر دو منظر با شکست مواجه شدند. در این فرصت به هر سه دسته، نگاهی اجمالی انداخته­‌ایم.

مجموعه‌های موفق و ماندگار
پشت کنکوری­‌ها نخستین مجموعه موفق و ماندگار ماه رمضان نیمه پنهان ماه بود که در رمضان هفتاد‌و‌سه مجید جعفری برای شبکه اول سیما ساخت. با توجه به تقارن ماه رمضان و دهه فجر در آن سال، دست‌مایه این سریال مضمونی خانوادگی با لایه‌­های اخلاقی و سیاسی پررنگ بود تا هر دو مناسبت پوشش داده شود. هنوز هم بعد از گذشت سال‌های بسیار از بازیگران این مجموعه با نام نقش­‌های‌شان در این اثر به یاد آورده می­‌شوند از جمله مجید جعفری که نقش تاثیرگذار «جلال» را بازی می‌کرد و محمود عزیزی که بازیگر نقش به یاد ماندنی «آقابزرگ» بود.

اما اولین سریال رمضانی موفق در عرصه طنز مجموعه پشت کنکوری­‌ها ساخته پریسا بخت‌آوربودکه در رمضان سال هشتاد‌و‌یک از شبکه تهران پخش ‌شد؛ حکایت چند جوان پشت کنکوریِ وامانده که در خانه‌­باغی گرد هم می‌­آیند تا ماه‌­های منتهی به کنکور را سخت درس بخوانند ولی گرفتار اتفاق‌های ریز و درشت بامزه­‌ای می‌شوند که اساس کمدی‌­های موقعیت این سریال دیدنی را تشکیل می­‌داد. موفقیت پشت کنکور­ی‌­ها تا سال‌ها بعد آثار طنز را به عنوان یکی از گونه‌های ثابت سریال­‌های ماه رمضان تثبیت کرد.

مجموعه‌های خانه به‌دوش (1383) و متهم گریخت (1384)  هر دو از ساخته­‌های رضا عطاران آثار طنز موفق و ماندگار بعدی بودند. عطاران که پیش از آن با سریال­‌هایی نظیر سیب خنده، قطار ابدی و کوچه اقاقیا مدارج ارتقای سطح کارگردانی در تلویزیون را طی کرده بود با خانه به‌دوش عنوان سازنده‌ی پربیینده‌ترین مجموعه رمضان آن‌سال و یکی از پربیینده‌ترین مجموعه‌های طنز سیما را از آن خود کرد. روایت بی­‌پولی آقا ماشالله (حمید لولایی)، ناکامی‌اش در سفر کاری به مالزی و مناسباتش با دیگران از همسفر فرضی (رضا عطاران) گرفته تا باجناق بدذات (غلامخسین لطفی) و... آن‌قدر خوب پرداخت شده بود که دیگر مجموعه‌ی دیگر آن سال را کاملاً تحت‌تاثیر خود قرار دهد.

متهم گریخت مجموعه بعدی عطاران یعنی متهم گریخت نیز با این‌که تا حدود زیادی تکرار همان رویکرد به شمار می‌­آمد به موفقیت قابل توجهی دست پیدا کرد. بعدها استفاده بی‌رویه از این روش کمدی‌سازی که بر فاکتور­­هایی نظیر فضاهای شلوغ و پربازیگر و مناسبات اجتماعی و اقتصادی خانواده­­‌های کم بضاعت استوار بود از تاثیرگذاری آن کاست، ولی در رمضان هشتاد‌و‌چهار این فرمول هنوز تازگی داشت. حضور پیرمرد بامزه نابازیگری به نام احمد پورمخبر که از استعدادهای کشف شده توسط خود عطاران بود از جمله خاطرات فراموش نشدنی این مجموعه محسوب می‌شود.

در عرصه آثار غیر طنز هم چند عنوان درخشان به چشم می­‌خورد. اولین مجموعه موفق و ماندگار حوزه اخلاقی/ ماورایی را علیرضا افخمی در رمضان سال هشتاد‌و‌چهار کارگردانی کرد. مجموعه‌­ای با عنوان او یک فرشته بود که به علت نمایش شیطان در شمایل یک فرد عادی و نه یک موجود فرازمینی (آن‌گونه که تا پیش از آن در آثار نمایشی رایج بود) به‌شدت مورد استقبال و توجه بینندگان تلویزیون قرار گرفت. پرداخت خوب قصه در کنار بازی­‌های تحسین­‌آمیز چهره‌­هایی همچون ثریا قاسمی، زنده یاد حسن جوهرچی و بهاره افشاری (بازیگر نقش شیطان) از نقاط قوت این مجموعه بودند.

اثر موفق بعدی مجموعه صاحبدلان ساخته محمدحسین لطیفی بود، روایت پیرمردی صحاف (با بازی خیره‌کننده حسین محجوب) که با پذیرش صحافی یک جلد قرآن وارد رخدادهایی برگرفته از قصص قرآن می‌شود. در متن کم‌نظیر علیرضا طالب‌زاده نویسنده کار و کارگردانی خوب لطیفی، تلفیق و اتصال اتفاق‌های روزمره زندگی با الهامات آسمانی آن‌چنان ظریف و دیدنی از کار درآمده بود که این مجموعه با فاصله عنوان بهترین مجموعه رمضان سال هشتاد‌و‌پنج را به خود اختصاص داد.

او یک فرشته بود آخرین مجموعه این گروه، به بهترین و متفاوت­‌ترین سریال رمضانی از دید بسیاری از مخاطبین عام و خاص تلویزیون اختصاص دارد. میوه ممنوعه که باز هم نام حسن فتحی را به عنوان کارگردان بر پیشانی خود داشت. پیرنگ همیشه جذاب تسلیم شدن یک مرد زاهد پا به سن گذاشته در برابر جاذبه­‌های یک زن جوان زیبا باز هم جواب داد و از دل این درون­مایه مخاطب­‌پسند و نقش‌­های دقیق و عمیقی که به بازیگرانی نظیر علی نصیریان (حاج یونس)، هانیه توسلی(هستی) و... سپرده شده بود، خروجی بی­‌نظیری بیرون آمد که هنوز و پس از گذشت یک دهه نمی­‌توان رقیبی را برای آن برشمرد.

آثار متوسط  و نه‌چندان ماندگار
گروه شلوغی که در آن به عناوین بسیاری برمی‌­خوریم؛ از رانت‌خوار کوچک (حسین سهیلی‌زاده، 1382)، زیرزمین (علیرضا افخمی، 1385)، بزنگاه (رضا عطاران، 1387)، دودکش (محمدحسین لطیفی، 1392)، پایتخت 4 (سیروس مقدم، 1394) و... در عرصه آثار طنز گرفته تا سریال‌های عاطفه (حسن فتحی، 1373 )، گم‌گشته (رامبد جوان، 1380) ، در مسیر زاینده‌رود (حسن فتحی، 1389)، پنج کیلومتر تا بهشت (بیژن میرباقری،1390)، نفس (جلیل سامان، 1396) و رهایم نکن (محمدمهدی عسگرپور، 1397) در رسته مجموعه‌های اخلاق­‌گرا/ ماورایی و سایر ژانرهای نمایشی. گروهی که نام مجموعه‌­سازان معتبری در آن به چشم می­‌خورد که بسیاری از آثار محبوب و ماندگار ماه رمضان هم به وسیله آن‌ها ساخته شده اما بنا به دلایلی متفاوت، انتظارها را برآورده نکردند؛ از تکرار بدون نوآوریِ فرمول‌های امتحان پس‌داده و تعجیل در تولید (بزنگاه و پایتخت 4) تا متن­‌های فاقد خلاقیت (در مسیر زاینده‌رود و رهایم نکن) و یا مولفه­‌های دیگری مثل عدم تناسب دست‌مایه مجموعه با انتظارها و عادت‌ها نمایشی بینندگان (مجموعه نفس) که سوژه سیاسی/انقلابی آن در جدول پخش رمضان مورد اقبال قرار نگرفت.

شکست خورده‌­ها
کوچه اقاقیا بیش از نیمی از مجموعه­‌های رمضانی در این دسته قرار می­‌گیرند. نکته قابل تامل این‌که‌ هرقدر به‌ زمان حال نزدیک شده‌­ایم بر تعداد این دسته از آثار اضافه شده که بی‌تردید یکی از علت‌های آن را باید در افت کیفی کلیت سریال­‌های تلویزیونی ظرف چند ساله اخیر ردیابی کرد، در سال‌های انتهایی دهه هشتاد و آغاز دهه نود که تلویزیون میدان رقابت در تولید سریال‌های نمایشی موفق را به شبکه­‌های فارسی زبان آن‌سوی آب، سریال‌های چندفصلی بین‌المللی و حتی محصولات شبکه نمایشی داخلی باخته بود، مجموعه­‌های ماه رمضان هم غالباٌَ ناکام بودند. آثاری مثل سردلبران (محمد حسین لطیفی، 1397)، بچه مهندس (علی غفاری، 1397)، خروس (سعیدآقاخانی، 1392)، نون و ریحون ( فرزاد موتمن، 1389) و عبور از پاییز (مسعود شاه‌محمدی، 1388) تنها نمونه­‌هایی از آثار شکست­ خورده محسوب می‌­شوند در تحلیل چرایی شکست این آثار هم می­‌توان به دلایل متعددی اشاره کرد. سفارش مجدد کار به مجموعه‌­سازانی که صرف­‌نظر از موفقیت‌های پیشین، چندسالی‌ست دوره نزول خود را سپری می­‌کنند و از روزهای اوج‌شان فاصله گرفته‌اند، سپردن کار به کارگردانانی که بیش‌تر سینمایی‌اند تا تلویزیونی و حداقل برای ساخت آثار مناسبتی گزینه­‌های خوبی نیستند و البته دلایل دیگری که پرداختن به آن‌ها مجال بیش‌تری می‌­طلبد.

و سرانجام رمضان امسال که به نظر می­‌رسد تلویزیون با آمادگی و برنامه‌­ریزی بیش‌تر به مصاف دشوار جدول برنامه‌های نمایشی رمضان رفته است. با توجه به فاصله نزدیک نوروز و رمضان، در یک تصمیم درست برای جدول برنامه‌های ماه رمضان امسال مجموعه طنزی در نظر گرفته نشده است. در میان سه مجموعه غیر طنز امسال، از یادها رفته ساخته بهرام بهرامیان از شبکه اول سیما در حال پخش است؛ مجموعه‌­ای تاریخی که در قالب یک اثر الفِ ویژه تولید شده و بعد از مجموعه‌ی نه چندان موفق نردبام آسمان، دومین سریال تاریخی رمضان تلویزیون به شمار می­‌آید. پخش قسمت‌­های اولیه این مجموعه نوید یک کار خوب را می‌دهد اگرچه برای قضاوت نهایی هنوز خیلی زود است.

برادران محمودی که سال نود‌و‌شش سریال موفق سایه‌بان را برای شبکه دوم سیما کارگردانی کردند امسال مجموعه دل‌دار را در همان فضای کار قبلی یعنی در حال‌و‌هوای اجتماعی ساخته‌اند که مجموعه امیدوارکننده‌ای به نظر می‌رسد. پر سر‌و‌صداترین سریال امسال یعنی برادر جان را هم محمدرضا آهنج برای شبکه سوم ساخته که حضور علی نصیریان آن‌هم بعد از دوازده‌سال دوری از تلویزیون در کنار حسام منظور که زمستان گذشته با بانوی عمارت به شهرت رسید و البته یک درام عاشقانه چند وجهی از نقاط قوت آن هستند، هر چند که باز هم باید برای ارزیابی کلیت کار تا پایانش منتظر بمانیم.

کانال تلگرام ماهنامه سینمایی فیلم:

https://telegram.me/filmmagazine

آرشیو

کتاب کاریکاتورهای مسعود مهرابی منتشر شد
فیلم ۷۶۰۰ به نویسندگی و کارگردانی بهروز باقری
 اولین جشنواره بین المللی فیلم کوتاه عباس کیارستمی برگزار شد
فیلم خانه ماهرخ ساخته شهرام ابراهیمی
فیلم گیج گاه کارگردان عادل تبریزی
فیلم جنگل پرتقال
fipresci
وب سایت مسعود مهرابی
با تهیه اشتراک از قدیمی‌ترین مجله ایران حمایت کنید
فیلم زاپاتا اثر دانش اقباشاوی
آموزشگاه سینمایی پرتو هنر تهران
هفدهمین جشنواره بین المللی فیلم مقاومت
گروه خدمات گردشگری آهیل
جشنواره مردمی عمار
جشنواره انا من حسین
آموزشگاه دارالفنون
سینماهای تهران


سینمای شهرستانها


آرشیوتان را کامل کنید


شماره‌های موجود


نظر شما درباره سینمای مستقل ایران چیست؟
(۵۳)

عالی
خوب
متوسط
بد

نتایج
نظرسنجی‌های قبلی

خبرنامه

به خبرنامه ماهنامه فیلم بپیوندید: