نقدی بر فیلم پیر پسر

حسن دورشیرازی در نمایی از فیلم پیر پسر

پیر پسر دومین تجربه بلند سینمایی اکتای براهنی، فیلمی است که در میانه میدان جنگ روایت‌ها، با قدرت خود را به صدر جدول فروش سینماهای کشور رسانده است. اثری جنجالی، پرآشوب و تأمل‌برانگیز که هم تحسین‌برانگیز است و هم محل مناقشه. فیلمی که در نخستین روزهای اکرانش، مصادف با جنگ ۱۲روزه ایران و اسرائیل در تهران متوقف شد، اما با آغاز مجدد فعالیت سینماها در چهار روز ابتدایی اکران توانست رکورد یازده میلیاردی را به‌نام خود ثبت کند؛ رکوردی که پیش‌تر در اختیار هفتاد-سی با فروش هفت میلیارد قرار داشت. اما فروش خیره‌کننده پیر پسر تنها نقطه برجسته آن نبود. واکنش‌ها نسبت به فیلم از تمجید و ستایش تا حملات تند، انتقادها و حتی تلاش برای توقیف اثر امتداد یافت؛ چنان‌که کانون کارگردانان نیز در واکنش به این فشارها، بیانیه‌ای صریح و بی‌سابقه منتشر کرد. به‌نظر می‌رسد پیر پسر بیش از آنکه فقط یک فیلم باشد، تبدیل به رخدادی فرهنگی-اجتماعی شده است. شاید آنچه که موجب برآشفتگی این دسته از منتقدان شده آئینه‌واری پیر پسر از همه زشتی‌ها و پلشتی‌ها بدون سانسور نمایانده است.

روایت تباه‌شدگی، از دل یک خانواده فروپاشیده

براهنی در پیر پسر سراغ یک خانواده‌ متلاشی‌شده می‌رود. خانواده‌ای که ظاهرش را حفظ کرده اما در لایه‌های زیرین خود، فساد، زخم، تباهی و رازهای هولناک نهفته دارد. روایت پیر پسر از دل خانه‌ای آغاز می‌شود که آرامش ظاهری آن به تدریج زیر سؤال می‌رود. پدری هوس‌باز و سلطه‌گر، پسری روشنفکر و دردمند، برادری عصیانگر و زنی که به گذشته‌ای رازآلود گره خورده است. داستان با واگویه‌های غلام باستانی (پدر خانواده) آغاز می‌شود. جملاتی مانند مردی که قانون نداشته باشه همیشه پسره یا دنیا رو آدمای بد ساختن، نوید یک درام فلسفی و سنگین می‌دهد. اما این انتظار برای ادامه‌ آن نوع دیالوگ‌ها درخشان ابتدایی فیلم در ادامه بی‌پاسخ می‌ماند.

اقتباسی بومی و ناتمام

براهنی در مصاحبه‌ای از تأثیرپذیری فیلم‌نامه‌ی پیر پسر از رمان برادران کارامازوف داستایوفسکی سخن می‌گوید. شباهت‌ها نیز آشکارند: پدری فاسد، پسرانی با گرایش‌های متضاد، نبرد خیر و شر و مرگ رازآلود مادر خانواده. اما برخلاف رمان داستایفسکی که به‌طرزی استادانه شخصیت‌پردازی می‌کند، فیلم براهنی در ورود به لایه‌های عمیق شخصیت‌ها ناتوان است. خرده‌روایت‌ها آن‌گونه که باید توسعه نمی‌یابند و روابط میان شخصیت‌ها در برخی مقاطع مبهم، شتاب‌زده یا سطحی می‌مانند. اکتای براهنی در مقام نویسنده و کارگردان تلاش کرده فضای سنگین رمان را با زبان سینما به تصویر بکشد، اما بر خلاف اقتباس‌های موفق از متون ادبی، در پیر پسر ساختار روایی انسجام کافی ندارد و گره‌های داستانی به تمامی باز نمی‌شوند. شخصیت‌ها نمادین‌اند اما نه تا حدی که بار ایدئولوژیک و فلسفی روایت را حمل کنند.

چهره انسانی در دل شر مطلق

در مرکز داستان تقابل میان غلام باستانی (نماد شر) و علی (نماد خیر) قرار دارد. غلام در ابتدا پدری شهوت‌ران و خشن است که قربانی خیانت همسر خود شده و او را به قتل رسانده و جسدش را در حیاط خانه دفن کرده است. پدری که برای رسیدن به امیالش حتی به پسران خودش هم رحم نمی‌کند و براهنی تلاش کرده او را نماد شر مطلق معرفی کند اما در ادامه داستان می‌بینیم که او هم قربانی خیانت زنش شده و برای انتقام او را به قتل رسانده و در حیاط خانه‌اش دفن می‌کند و این راز سالها در سینه پسر بزرگش سنگینی می‌کند. غلام که در دام طمع‌ها و کینه‌ها و بدخواهی‌هایش گرفتار شده در صحنه‌های کوتاهی از فیلم چهره انسانی‌اش را نشان می‌دهد اگرچه حس همذات‌پنداری مخاطب را برنمی‌انگیزد. در صحنه‌‌ای که با پاکت پر از دلار به سراغ رعنا می‌رود و رعنا دست رد به سینه‌اش می‌زند دوباره غلام با بازی درخشان حسن پورشیرازی چهرهای درمانده از خودش را نشان می‌دهد وقتی با اشک و التماس به رعنا از نیازش به داشتن یک همدم می‌گوید.

در سکانسی دیگر غلام برای اینکه جلو پسرانش و از شرطی که با شاگرد مغازه سمساری بسته سربلند بیرون بیاید حاضر می‌شود در ازای پولی که به رعنا داده شب تا صبح را در خانه او روی مبل بخوابد، اگر چه همین یکی از گره‌های ناگشوده فیلم است که چرا در ادامه باز هم از رعنا تقاضای همراهی دارد در حالی که رعنا دینش را به او ادا کرده است.

رعنا؛ زنی با وعده‌ پیچیدگی، اما ناتمام

رعنا (با بازی لیلا حاتمی) در ابتدای ورودش به فیلم شخصیتی چندلایه به‌نظر می‌رسد. زنی با گذشته‌ای مبهم، حضور تأثیرگذار و نگاهی معنادار. اما در ادامه، این شخصیت نیز تنزل می‌یابد و به زنی ساده بدل می‌شود که تنها نیازش تحسین شدن است. عاشقانه‌ او با علی، به‌جای آنکه عمق و کشش بیابد، در سطح باقی می‌ماند و روند تبدیل‌شدنش از زنی مستقل به معشوقی شکست‌خورده، برای مخاطب باورپذیر نیست. صحنه ربوده‌شدن رعنا توسط غلام نیز، از لحاظ منطق درونی داستان دچار ضعف است. زنی که قبلاً جسارت ردکردن دلارهای غلام را داشته، چطور با یک سیلی چنان بی‌دفاع و گیج می‌شود که غلام می‌تواند او را تا پناهگاهی در خارج از تهران ببرد و به قتل برساند؟ این نقطه، از آن دست سستی‌های روایی است که انسجام دراماتیک فیلم را تهدید می‌کند.

استعاره، نماد و نشانه؛ زبان دوم فیلم

براهنی در پیر پسر با زبان نمادها سخن می‌گوید. تابلوی جسد قدیس، خالکوبی چشم ضحاک بر پشت غلام، صحنه پایانی که علی در خون خودش دراز کشیده و موسیقی خاص فیلم، همگی بار استعاری دارند. چاقویی که علی در پایان در همان محل چشم خالکوبی‌شده پشت غلام فرو می‌برد، نوعی انتقام نمادین و رهایی است.

موسیقی؛ زبان پنهان روایت

یکی از برجسته‌ترین دستاوردهای پیر پسر، انتخاب موسیقی متن است. استفاده از قطعه کورتانیدزه از محسن نامجو، نه‌فقط یک انتخاب جسورانه است، بلکه فراتر از آن، استعاره‌ای تاریخی و روان‌شناختی را وارد فیلم می‌کند. رقص غلام با دوستانش با پس‌زمینه‌ی این موسیقی، شاید جنون‌آمیزترین و مالیخولیایی‌ترین صحنه فیلم است.

ضعف‌ها و ناتمام ‌ماندن‌ها

با تمام تلاش‌های فرمال و محتوایی، پیر پسر فیلمی ناتمام باقی می‌ماند. شخصیت‌ها به‌طور کامل ساخته نمی‌شوند، گره‌ها باز نمی‌شوند، انگیزه‌ها روشن نمی‌شوند و بسیاری از خطوط داستانی در نیمه رها می‌شوند. طول ۱۹۰ دقیقه‌ای فیلم گرچه برای برخی طاقت‌فرسا است، اما جذابیت روایت و بازی‌های خوب اجازه نمی‌دهد تماشاگر احساس خستگی کند. این نکته مثبتی است، اما جای خالی یک فیلمنامه قوی‌تر و تدوین منسجم‌تر به‌شدت احساس می‌شود.

گامی به سوی سینمای شخصی

اکتای براهنی پس از پل شب، حالا با پیر پسر وارد قلمرو تازه‌ای در سینمای ایران شده است. او جسارت دارد، از نماد و استعاره نمی‌هراسد، از متون کلاسیک تغذیه می‌کند و جهان‌بینی ویژه‌ای دارد. شاید هنوز زبان سینمایی‌اش به‌طور کامل شکل نگرفته باشد، اما همین تلاش برای ساخت یک زبان شخصی، ارزشمند و قابل‌تأمل است.

جسارت در میانه‌ی هرج ‌و مرج

اکتای براهنی در فیلم دومش گام بلندی به سوی سینمای خاص خودش برداشته و با ادامه این مسیر در آینده می‌تواند به عنوان یکی از سینماگران جریان‌ساز نام خودش را در سینمای ایران ثبت کند. پیر پسر فیلمی است که جسارت روایت بحران‌های خانوادگی، اجتماعی، اخلاقی و تاریخی را دارد. فیلمی که نمی‌خواهد تماشاگر را سرگرم کند، بلکه می‌خواهد او را در برابر پرسش‌های اخلاقی، سیاسی و روان‌شناختی قرار دهد. این فیلم، چه دوستش داشته باشید چه نه، تماشاگر را رها نمی‌کند. در روزگاری که بسیاری از فیلم‌ها در تکرار بی‌خطر الگوها گیر کرده‌اند، پیر پسر اثری است با صدایی متفاوت. صدایی گاه ناهنجار، گاه اغراق‌شده، اما اصیل و جسور.

[ماهنامه فیلم]