کنایه و شخصیت

فرانکنشتاین (1931)

کنایه‌ی شخصیت زمانی رخ می­‌دهد که شخصیت­‌ها تضادها یا تناقضات عمیقی دارند یا وقتی که کنش‌­های‌شان عکس‌­العمل صریح آن­‌ها نسبت به الگوهای رفتار مورد انتظار است. از این جهت شخصیت ادیپ شاید کنایه‌آمیزترین شخصیتی باشد که تا به حال آفریده شده است: او اصطلاحاً هم کارآگاهی است که به دنبال قاتل است و هم خودش قاتل است. او می­‌بیند با این حال نسبت به شرایط موجود نابیناست. او حلال معماهای بزرگی است اما نمی­‌داند هویت خودش چیست و وقتی سرانجام چشمش به حقیقت باز می‌­شود، خود را کور می‌­کند.

در فرانکنشتاین (1931) صحنه‌­ای کنار رود را شاهدیم که هیولای ترسناک فیلم دوستی جوان پیدا می­‌کند که از او نمی‌­ترسد. برای لحظه­‌ای کوتاه این دو با هم گل رد و بدل می­‌کنند و شادمانه به آب می‌اندازند. وقتی هیولا متوجه می­‌شود که دیگر گلی برای پرت کردن ندارد به سوی دختر می‌­رود. نام فیلم تردید (2008) تقریباً بی‌درنگ در ذهن هر بیننده‌­ای وجهی کنایی پیدا می‌کند، موقعی که پی می­‌برد داستان درباره‌ی کلیسا و دیری است که کشیش‌­ها و راهبه‌­ها سعی می‌­کنند در آن­‌ها باورها و اعتقادات «صحیح» را آموزش ببینند.

از آن‌­جا که فیلم و سینما همزمان در چندین سطح با مخاطبانش ارتباط برقرار می‌­کند، ظرف بسیار مناسبی برای انواع کنایه‌هاست اما کنایه در لحن خصوصاً می‌­تواند اثرگذاری بیش­‌تری داشته باشد. اساساً کنایه در لحن به همجواری گرایش­‌ها و احساسات در کنار همدیگر مربوط می‌­شود. در ادبیات چنین چیزی را اراسموس در کتاب در ستایش دیوانگی (ترجمه‌ی حسن صفاری، نشر فرزان روز) جمع­‌بندی کرده و خواننده باید میان سطر­ها را بخواند تا کشف کند که این اثر عملاً در محکومیت دیوانگی نوشته شده است. در سینما برای مثال می­‌توان کنار هم قرار گرفتن آهنگ خوش‌بینانه‌ی «چه دنیای قشنگی» را هنگام سکانس بمباران در صبح بخیر ویتنام (1988) مشاهده کرد.

انواع مختلفی از این نوع اشارات کنایی را در سینما می­‌توان مشاهده کرد. درواقع ماهیت چندلایه‌ی سطوح ارتباطی زندگی باعث می‌­شوند تا وضعیت بشری آن­‌چنان پیچیده شود که به سختی بتوان تأثیر کنایه در زندگی روزمره را تشریح کرد. چنین چیزی در واپسین سکانس دکتر استرنج لاو (1964) را دید که سه عنصر متضاد را با هم ترکیب می­‌کند: 1- عناصر بصری و نماهای اسلوموشن از ابر قارچی ناشی از انفجار اتمی، ۲- موسیقی، جایی که صدای ورا لین شنیده می­‌شود که با ملاحت می­‌خواند که «در روزی آفتابی بار دیگر همدیگر را خواهیم دید» و 3- کنشی که به طرزی جدی پایان زندگی را آن­‌طور که ما می­شناسیمش به نمایش می­‌گذارد.

کنایه‌ی مربوط به هستی‌
اگرچه اساساً رویکرد کنایی یک وسیله‌ی‌ بیانی است، استفاده‌ی ‌مستمر یک فیلم­‌ساز از شیوه‌­های این چنینی شاید نشان دهنده‌ی این باشد که وی دیدگاهی فلسفی نسبت به جهان پیرامونش دارد. از آن­‌جا که نگاه کنایی هر موقعیتی دو بخش یا دو نگاه به حقیقت را به تصویر می­‌کشد که همدیگر را نفی می‌­کنند یا دستکم در جهت مخالف همدیگر هستند، تأثیر همه‌­جانبه‌ی بیان کنایی، نمایش پیچیدگی­‌های مضحک و ابهام‌­آمیز تجربه­‌های ‌بشری است. وقتی زندگی به عنوان مجموعه­‌ای از تضادها و تناقض­‌ها دیده شود که سرتاسرش مبهم است و همخوان نیست؛ آن وقت استفاده از بیان کنایی تلویحاً به این معنا است که زندگی یک بازی است که بازیگرانش می‌­دانند هیچ‌­گاه برنده‌ی این بازی نبوده و نیستند. یک دیدگاه کنایی نسبت به این جهان آن است که زندگی در آن را هم تراژیک و هم کمیک ببینیم و آن را چندان جدی تلقی نکنیم.

تحلیل عناصر دراماتیک و ادبی
با توجه به مباحثی که در چند بخش گذشته به آن­ها پرداخته شد، اکنون به پرسش­های هر بخش توجه کنیم

داستان
چگونه یک فیلم می­‌تواند این پنج ویژگی یک داستان خوب را یکجا داشته باشد؟
۱- چه اندازه طرح داستانی یا خط داستانی یکپارچه است؟
۲- چه چیزی داستان را باورپذیر خواهد ساخت؟ چند صحنه از یک فیلم انتخاب کنید تا انواع حقایقی را که در آن­‌ها مورد تأکید قرار می‌­گیرند، بتوانید مشخص کنید:
الف- حقیقت عینی که از قواعد قابل مشاهده‌ی احتمالات و بایستگی­‌ها پیروی می­‌کند
ب- حقایق درونی، ذهنی، غیرعقلانی در طبیعت انسان
ج- صورت ظاهر حقیقتی که فیلم­‌ساز خلق کرده است
۳- چه چیزی فیلم را جذاب می­‌کند؟ نقاط اوج فیلم و نقاط فرود کجایند؟ چه چیزی باعث می­‌شود تمام فیلم یا بخش‌­هایی از آن برای شما خسته­‌کننده به نظر برسند؟
۴- آیا فیلم ترکیب راضی‌­کننده‌­ای از سادگی و پیچیدگی در خودش دارد؟
الف- با توجه به محدودیت‌­های زمانی در سینما، طول زمان فیلم چقدر مناسب به نظر می‌­رسد؟
ب- آیا فیلمی که دارید تماشا می­‌کنید از فرمول ساده‌­ای پیروی می‌­کند و باعث می­‌شود تا در نیمه‌ی اولش بتوانید چشم­اندازی از تمام داستانش ترسیم کنید؟ یا تا پایانش از تعلیق به اندازه‌ی مؤثری استفاده می­‌کند؟ اگر پایان فیلم تکان دهنده یا شگفت­انگیز است تا چه حدی به بخش‌­های قبلی فیلم مربوط است؟
ج- در کجای فیلم اشارات و تلقینات به شکل اثرگذاری به کار گرفته شده­‌اند؟ کجاهای فیلم ساده‌دلانه است و از مستقیم‌­گویی استفاده کرده است؟
د- آیا دیدگاهی که در فیلم نسبت به  زندگی وجود دارد ساده­‌اندیشانه است یا پیچیده؟ چه عواملی بر روی پاسخ شما تأثیرگذارند؟
۵- فیلم در پرداختن به دستمایه­‌های عاطفی تا چه اندازه صادقانه و بی‌­ریا عمل کرده است؟

درباره‌ی اهمیت عنوان فیلم
۱- چرا عنوان فیلم مناسب به نظر می‌­رسد؟
۲- درعنوان فیلم چه سطوح متفاوتی از معنا بیان شده است؟ هر یک از این سطوح تا چه اندازه با کلیت فیلم مورد نظر همخوانی دارند؟
۳- اگر عنوان فیلم کنایی است، چه معنای متضاد یا وارونه­‌ای به ذهن می‌­رساند؟
۴- اگر به نظر شما عنوان فیلم مورد نظر کنایی است، به چه دلیلی چنین عنوانی با کل اثر یا بخشی از آن تناسب دارد؟
۵- اگر عنوان فیلم مورد نظرتان توجه شما را به صحنه‌­ای کلیدی جلب می‌­کند، به نظر شما آن صحنه چرا باید اهمیت داشته باشد؟
۶- عنوان فیلم چه ربطی به درونمایه‌ی آن دارد؟

ساختار دراماتیک
۱- آیا فیلم مورد نظر از ساختار خطی استفاده کرده یا غیر خطی؟ اگر فیلم با دستمایه‌­ای توصیفی و توضیحی آغاز شده است، چنین دستمایه­‌ای به سرعت و به اندازه‌ی کافی شما را درگیر کرده است؟ یا ورود «در میانه‌ی داستان» بهتر است؟ در چه نقطه‌ای از داستان می­‌شد از نقطه‌ی میانی برای شروع استفاده کرد؟
۲- اگر از فلاش‌­بک استفاده شده، هدف از انجام چنین کاری چه بوده و چه اندازه استفاده از فلاش‌­بک مؤثر بوده است؟

کانال تلگرام ماهنامه سینمایی فیلم:

https://telegram.me/filmmagazine