منتقدان سینمایی هند از تغییر دوران و وضعیت زنان در بالیوود سخن میگویند. برخی از بازیگران زن بالیوودی در سالهای اخیر، قدرت بیشتری پیدا کردهاند، ولی برخی میپرسند این تغییرات «یک موج کوتاه مدت و کوچک است یا یک سونامی در حال حرکت و هجوم؟» این پرسشی جدی است که این روزها در صنعت سینمای هند شنیده میشود. وضعیت بازیگران زن در بالیوود امروزی چهگونه است؟ نامراتا جوشی مدیر بخش سینمایی مجلهی «هیندو» در این رابطه میگوید: «در دو سال گذشته تغییری در حال رخ دادن است که میتوان آن را بهخوبی احساس کرد. این تغییر در ارتباط با نوع تصویری است که از زن در سینمای هند و بهویژه در بالیوود ارائه میشود.» اشارهی او به فیلمهایی مثل انگلیسی مینگلیسی، ملکه و پیکو با بازی شری دوی، کانگانا رانوت و دیپیکا پادکونه است. سودیر میشرا کارگردان انکار (که بحث اصلیاش درباره آزار و اذیت زنان است) عقیده دارد صحبت کردن درباره «گرایش» تازهی بالیوود به فیلمهای زنمحور، به نوعی سرزنش صنعت سینمای هند از دههی 1950 و 1960 تا هشتاد و نود است که شخصتیها و بازیگران زن را نادیده میگرفت.
جالب اینکه در این دههها بازیگرانی مثل مادهوبالا و مینا کوماری ارزش و قدرتی در حد سوپراستارهای مرد سینما داشتند. با این حال، وی اضافه میکند که تکنولوژیهای جدید به کمک فیلمسازان آمده تا بتوانند بهتر از گذشته تصویرگر شخصیتهای جذاب و تماشاگرپسند باشند. این تصویرگری محدود به شخصیتها و بازیگران مرد نمیشود و زنها را هم در بر میگیرد. اما در همین رابطه سینمای بدنه و بهاصطلاح مردمپسند را باید از سینمای غیرمتعارف جدا کرد. سینمای مردمپسند که مرکزش در بالیوود است، به صورت طبیعی به دنبال تولید فیلمهایی برای جذب تماشاچی است و به همین دلیل، با هزینههای تولید بالاتر روبهروست. به گفتهی سودیر میشرا: «تماشاچی همیشه آمادهی تماشای فیلمهای سرگرمکننده است. توزیعکنندگان و آنهایی که سرمایههای تولید فیلمها را کنترل میکنند، این تصور و برداشت را دارند که فیلمهای زنمحور فروش نمیکنند. این همان دیدگاهی است که صنعت سینما دارد، دیدگاهی که درست و واقعی نیست.» این فیلمساز به این نکته هم اشاره میکند که شخصیتهای مرد نیز در فیلمهای هندی تکامل یافتهاند و این موضوع فقط به بازیگران بسیار مطرح و بهاصطلاح قهرمان محدود نمیشود.
وانی تریپاتی تیکو بازیگری که در عین حال فعال اجتماعی هم هست، به صحبتهای بالا این نکته را اضافه میکند که جامعهی امروز میتواند در جهتی حرکت کند که چیزی بیشتر از زیبایی و جذابیت ظاهری زنان را به نمایش بگذارد: «داستانها در متن خود زشتتر و ناخوشایندتر و در همان حال دموکراتیکتر هستند.» او به سینمای دههی هفتاد اشاره میکند که زنان در آن با سیگار و مشروبات الکلی به نمایش درمیآمدند و همیشه در کنار شخصیتهای منفی داستان قرار داشتند. با این وجود گروهی از منتقدان عقیده دارند نقش ضدقهرمان برای کارنامهی زنان میتواند یک ریسک باشد. میشرا میگوید: «بازی در نقش یک زن ضدقهرمان به معنی آن است که تو نمیتوانی آگهی تبلیغاتی کرمها و لوازم آرایش زنانه داشته باشی!» این در حالی است که آنوراگ باشو (کارگردان فیلم پرفروش برفی که دو شخصیت اصلی زن دارد) تغییرات زیادی را در رابطه با نقشهای پیشنهادی به بازیگران زن نمیبیند: «به باور من، هیچ چیزی تغییر نکرده است. تصورم این است که سال میآید و میرود و میبینیم چیزی عوض نشده است.» وی موضوع تازهای را مطرح کرده و از این مسأله حرف میزند که بالیوود نیازمند تعداد بیشتری نویسنده و کارگردان زن است و حضور بیشتر آنها میتواند باعث تولید فیلمهای زنمحور بیشتری شود. این باور باشو و گروهی از هنرمندان است که هنرمندان زن توجه بیشتری به مسائل زنان دارند.
البته تغییر شرایط فیلمسازی هم میتواند کمک زیادی به این طرز تفکر کند. با حرکت دنیای سینما به سمت فیلمسازی دیجیتال، محدودیتهای مربوط به ورود هنرمندان زن رو به کاهش رفته است و آنها میتوانند سدهای موجود کاری را راحتتر بشکنند. پیشبینی میشرا چنین است: «شما میتوانید شکفتن و ورود استعدادهای تازهای را ببینید که بخش مهمی از آن، مربوط به هنرمندان زن میشود. آنها میتوانند به کمک وبسایتها، نوشتههایشان را منتشر کنند. همین طور گروهی از زنان میخواهند فیلم بسازند و در پروسهی تولید فیلمها مشارکت کنند. حالا دیگر هدف زنها فقط بازیگری و حضور جلوی دوربین نیست. آنها میخواهند در دیگر رشتهها و حتی بخشهای تکنیکی حضور داشته باشند. جلوی این موج را نمیشود گرفت.»
رشد اقتصادی سریع و رو به گسترش کشور هند پرسشهایی را در ارتباط با پروژههایی که به نقش زن در جامعهی هند و جایگاه او در این رشد میپردازد، مطرح کرده است. منتقدان میگویند بسیاری از فیلمهای داستانی و مستند جدید هندی، نسبت به این موضوع بیتفاوت نیستند. ماتیکی زیر برقع (آلانکریتا شریواستاوا) یکی از این فیلمهاست که کارگردانش متخصص ساختن درامهای سیاسی پرفروش مثل سینگهام، با بازی آجی دیوگان سوپراستار هندی، است. این فیلم داستان چهار زن را تعریف میکند که با جامعهی خود درگیرند و در یک شهر کوچک هند، برای کسب حقوق اجتماعیشان مبارزه میکنند.
با تمام این حرفها اشارهی برخی از منتقدان به تعداد اندک فیلمهای زنمحور در سال جاری میلادی جالب است. آنچه این منتقدان به آن اشاره میکنند، دور از واقعیت نیست. از بین بیش از سی فیلمی که امسال در هند به صورت گسترده اکران شدهاند، فقط پنج فیلم دارای شخصیت اصلی زن هستند. هیچیک از این فیلمها هم به طرح و بررسی مسائل و مشکلات زنان هندی نپرداختهاند. اکشن اناچ ده با بازی آنوشکا شارما به فروش بالایی دست یافت اما تریلر جذبه با بازی آیشواریا رای بچن (که پس از سه سال دوری به فعالیتهای سینمایی برگشته) شکست تجاری سختی خورد. ویدیا بالان که لقب سردمدار بازی در فیلمهای زنمحور سالهای اخیر را دارد با داستان ناتمام ما نتوانست فروشی قابلتوجهی در گیشه داشته کند.